سرنوشت تلخ عصارخانههای تاریخی ایران
- سرنوشت تلخ عصارخانههای تاریخی ایران
چمدان نوشت: عصارخانه محوطه‌ای بود که وسط آن دو قطعه سنگ گرد روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا مثل الاغ، شتر، قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت حیوان که به صورت دورانی صورت می‌گرفت، سنگ رویی آسیاب به حرکت درمی‌آمد و با گردش این سنگ، آنچه که وسط سنگ ریخته می‌شد، نرم می‌شد. در قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خرد شونده را داخل آن می‌ریختند تا از داخل سوراخ به زیر سنگ رفته و خُرد شود.
عصارخانه در شهرهای قدیم ایران به آسیاب‌های مخصوصی اطلاق می‌شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و … استفاده می‌شد یا مواد نباتی و روغنی مثل کرچک و غوره و … را به داخل آن می‌ریختند تا روغن آنها گرفته شود. عصارخانههای ابتدایی را «چوغن‌گری» هم می‌گفتند.
عصارخانههای کهن ایران
تعداد بسیار کمی از از عصارخانههای تاریخی ایران که می‌توان آنها را نماد صنعتی ایران قدیم دانست باقی مانده است. از عصارخانه‌ها در یزد، چهارمحال و بختیاری و اصفهان نمونه‌های متروکی باقی مانده است.
چهار عصار خانه کوچه جهودها، شیخ بهایی، شاهی و پاسنگ در اصفهان باقی است. عصارخانه شیخ بهایی یکی از قدیمی‌ترین کارخانه‌های روغن‌گیری اصفهان است که قبل از تبدیل شدن به شکل فعلی به طریق چوغن‌گری اداره می‌شد. نمونه سنگ‌های دستگاه قدیمی این کارخانه در انبار نگهداری می‌شود.
خارج از اصفهان نیز عصارخانههای فراوانی وجود داشت که پاره‌ای از آنها پابرجاست. از جمله می‌توان عصارخانه بزرگ بن اصفهان سده (همایون شهر) را که مجاور چارسوی بازار است را نام برد. در شهررضا و اطراف آن نیز عصارخانههای زیادی وجود داشته که معروفترین آنها حاجی حسین نام دارد. در گلپایگان، اردستان و زواره نیز ویرانه‌های چند عصارخانه وجود دارد.
عصار خانه شاهی کجاست؟
عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در اصفهان است که در سال 1021 همزمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله به دستور شاه عباس اول ساخته شد. مساحت این عصارخانه در گذشته 1800 مترمربع بوده اما در حال حاضر 380 مترمربع آن باقی مانده است. شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان این عصارخانه در گذر زمان از بین رفته است و فقط یک تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان باقی مانده است.
این عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع حدود 11 متر و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده است که سقف‌ها به سبک طاق ساخته شده و نورگیرهای آن روشنایی عصارخانه را تأمین می‌کرده است. دلیل ساخت سقف گنبدی شکل نیز خنک نگه داشتن عصارخانه برای نگهداری روغن‌های تولیدی بوده است. دانه‌های گیاهی که در این عصارخانه از آنها روغن تهیه می‌شده کنجد، پنبه دانه، آفتاب گردان و … بوده است.
سنگ آسیاب عصارخانه شاهی از سال 1340 تا سال 1349 به جای چهارپایان توسط موتور برق به حرکت درمی‌آمده و بعد از آن به دلیل صنعتی شدن این حرفه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت 30 سال تعطیل شده است.
سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در سال 1379 این عصارخانه را از مالک اعیانی آن خریداری کرد تا مرمت و بازسازی کند. این مرمت در سال 1382 به اتمام رسید و درهای آن به عنوان موزه به روی مردم و گردشگران باز شد.
موزه عصارخانه شاهی در سال 2017 به عنوان برترین موزه کوچک کشور نشان ایکوم (کمیته ملی موزه‌های ایران) را دریافت کرد.
عصارخانههای چهارمحال و بختیاری
فرخ شهر یا همان «قهفرخ» شهری است با قدمت دیرینه در استان چهارمحال و بختیاری که عصارخانه‌هایی در آن فعال بوده‌اند. از میان این عصارخانه‌ها تنها دو عصارخانه صالحی و رضوی باقی مانده‌اند. این عصارخانه‌ها نیز که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند متروکه شده‌اند و این شرایط هر روز آنها را به نابودی نزدیک می‌کند.
روی سنگی که از عصارخانه تخریب شده‌ای در اصفهان به عصارخانه صالحی چهارمحال و بختیاری منتقل شده این دو بیت نوشته شده است: غرض نقشی است کزما باز ماند ؛ که هستی را نمی‌بینم بقایی | مگر صاحبدلی روزی به رحمت؛ کند در حق درویشان دعایی
عکس: پانته‌آ نیکزاد
2121
.: Weblog Themes By Pichak :.